Το «ταξίδι» του Λόρκα στην ελληνική μουσική

Στην ποίησή του φώλιασε η ψυχή της Ανδαλουσίας. Άνθρωποι, πόθοι, πάθη, έρωτες, αγώνες, παραδόσεις, φύση ήταν ο μαγικός ιστός πάνω στον οποίο ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα ύφανε την οικουμενική, αθάνατη ποίησή του. Στα μόλις 38 χρόνια της ζωής του, ο μεγάλος Ισπανός ποιητής πρόλαβε να δημιουργήσει ένα σπουδαίο έργο, που διακρίνεται από βαθιά νοήματα, πανανθρώπινη δυναμική, αμεσότητα, λυρισμό, γλωσσικό πλούτο. Ο Λόρκα πρωτοείδε το φως πριν εκατόν δέκα χρόνια (5 Ιούνη 1898) στο χωριό Φουέντε Βακέρος, λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Γρανάδα. Κι εκεί, κοντά στη Γρανάδα, στο χωριό Βιθνάρ, κοντά στην «Πηγή των Δακρύων» βρήκε τραγικό θάνατο πριν από εβδομήντα δύο χρόνια, το πρωινό της 19ης Αυγούστου 1936, δολοφονημένος από τους φαλαγγίτες του δικτάτορα Φράνκο.

Ο ποιητής, που μέσα από την ποίησή του «τραγούδησε» την αγάπη αλλά και το θάνατο, εκείνος που μίσησε το δεσποτισμό και την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και όρθωσε το ανάστημά του σε κάθε μορφή αδικίας, αγαπήθηκε ιδιαίτερα στη χώρα μας. Οχι μόνο μέσα από τα μεταφρασμένα έργα του (ποιήματα και θεατρικά) αλλά και μέσα από τα δεκάδες υπέροχα τραγούδια του. Ο Λόρκα είναι ίσως ο πλέον μελοποιημένος ξένος δημιουργός από Ελληνες συνθέτες με αποτέλεσμα η ποίησή του ν’ απλωθεί και ν’ αγαπηθεί σε ακόμη πλατύτερα στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Η δύναμη, το περιεχόμενο της ποίησής του ενέπνευσαν Ελληνες δημιουργούς, που απέδωσαν το λόγο του στην ελληνική γλώσσα και τον μελοποίησαν με τέτοιο τρόπο που τον έκανε «δικό μας». Γέννημα ενός τόπου όπου το ποίημα είναι τραγούδι και το τραγούδι πόνος και αγάπη, ο Λόρκα είχε και ο ίδιος στενή σχέση με τη μουσική. Είναι φανερή, εξάλλου, η επίδραση που άσκησαν τα λαϊκά τραγούδια της Ανδαλουσίας στο σύνολο του καλλιτεχνικού του έργου. Τα περισσότερα ποιήματά του μελοποιήθηκαν, ενώ ο ποιητής ασχολήθηκε με την κιθάρα, το παραδοσιακό όργανο έκφρασης της ανδαλουσιάνικης ψυχής.

«Ματωμένος Γάμος», η πρώτη συνάντηση

Το ελληνικό μουσικό «ταξίδι» στον ποιητικό κόσμο του Λόρκα ξεκίνησε με τον Μάνο Χατζιδάκι, ο οποίος μελοποίησε τον «Ματωμένο Γάμο». Η γνωριμία του με το έργο έγινε μέσω της μετάφρασης του Νίκου Γκάτσου (1945). Οι στίχοι επηρεάζουν, συναρπάζουν τον νεαρό Ελληνα συνθέτη, που αρχίζει μέσα του να σχηματίζει τη μουσική. Αργότερα έλεγε ότι «όπως ο Γκάτσος θέλησε να μεταφυτέψει τις ισπανικές προσωδίες στους λαϊκούς ποιητικούς ρυθμούς της γλώσσας μας, έτσι κι εγώ προσπάθησα να προεκτείνω τους ρυθμούς αυτούς στις παντοτινές πηγές της νεοελληνικής ευαισθησίας». Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε από το «Θέατρο Τέχνης» το 1948, σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν, με τα τραγούδια «Τώρα νυφούλα μου χρυσή», «Νανούρισμα», «Γύρνα, φτερωτή του μύλου», «Κουβάρι, κουβαράκι», «Ηταν καμάρι της αυγής» να αποτελούν την έκφραση μιας πραγματικής δημιουργικής αφομοίωσης του ελληνικού παραδοσιακού μέλους, προσδίδοντας στο λόγο του ποιητή την απαιτούμενη ένταση που του αρμόζει. Η σχέση του Λόρκα και των τραγουδιών του με τους Ελληνες συνθέτες αρχίζει… Ο «Ματωμένος γάμος» του Μάνου Χατζιδάκι θα κυκλοφορήσει στη δισκογραφία πολλά χρόνια αργότερα, το 1965, με ερμηνευτή τον Λάκη Παππά. Ο μεγάλος Ελληνας συνθέτης θα μελοποιήσει και πάλι Λόρκα, το τραγούδι «Πέρα στο θολό ποτάμι» (απόδοση Νίκος Γκάτσος), που συμπεριέλαβε στον κύκλο «Ο Μεγάλος Ερωτικός», με ερμηνεύτρια τη Φλέρυ Νταντωνάκη.

Ο μεγάλος Ισπανός συνδέεται με την «είσοδο» στη δισκογραφία ενός άλλου αξέχαστου Ελληνα συνθέτη, του Μάνου Λοΐζου. Το 1962 ηχογραφεί στην εταιρεία «Philips», το πρώτο του τραγούδι, που δεν είναι άλλο από το «Τραγούδι του δρόμου», ποίημα του Λόρκα, σε ελληνική απόδοση του Νίκου Γκάτσου. Τους στίχους ο συνθέτης, τους έχει «ανακαλύψει» δημοσιευμένους στο περιοδικό «Επιθεώρηση Τέχνης». Το τραγούδησε ο Γιώργος Μούτσιος.

Από έρωτα πεθαίνουν τα κλαριά…

Η επόμενη «συνάντηση» του Ισπανού ποιητή με την ελληνική μουσική γίνεται το 1967, χρονιά που ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποιεί το «Romancero Gitano» («Τσιγγάνικες Παραλογές») – είναι η τελευταία σύνθεσή του πριν τη δικτατορία. Το έργο είχε ήδη μεταφράσει ο Οδυσσέας Ελύτης, ο οποίος απέδωσε ελεύθερα επτά από τα ποιήματα για να γίνουν τραγούδια. Τα τραγούδια «Του ανέμου και της παινεμένης», «Η καλόγρια η τσιγγάνα», «Η κυρά παντέρμη», «Ο Αντόνιο Τόρες Χερέδια στο δρόμο της Σεβίλιας», «Ο θάνατος του Αντόνιο Τόρες Χερέδια», «Του πικραμένου», «Χαμός από αγάπη» ερμηνεύει η Αρλέτα. Η επιβολή της δικτατορίας δεν επέτρεψε τη δισκογράφησή τους, που στην Ελλάδα έγινε πολύ αργότερα, το 1975 με την Μαρία Φαραντούρη και το 1978, με την Αρλέτα. Το έργο γνώρισε δύο ακόμη ηχογραφήσεις στο εξωτερικό (1970, Παρίσι και 1971, Λονδίνο) με ερμηνεύτρια την Μαρία Φαραντούρη – η δεύτερη πιο «κλασική», με τον διεθνούς φήμης κιθαριστή Τζον Γουίλιαμς να τη συνοδεύει στην κιθάρα. Αργότερα, το 1986, ο Μ. Θεοδωράκης μελοποιεί το «Σαντιάγκο» σε ποίηση Λόρκα (απόδοση Μιχάλη Μπουρμπούλη), που ηχογραφείται την ίδια χρονιά, με ερμηνευτή τον Ζωρζ Μουστακί, στο δίσκο «Ενας ποιητής στη Νέα Υόρκη».

Μέσα στη σκοτεινιά της δικτατορίας, το 1969, ο Γιάννης Γλέζος καταθέτει την πρώτη του προσέγγιση στην ποίηση του Λόρκα, μελοποιώντας τους στίχους που είχε αποδώσει στα ελληνικά ο Λευτέρης Παπαδόπουλος. Το αποτέλεσμα ένας εξαιρετικός δίσκος, με τίτλο «12 τραγούδια του Λόρκα», που περιλαμβάνει τραγούδια όπως «Το τραγούδι του καβαλάρη», «Από έρωτα πεθαίνουν τα κλαριά», «Κόρντοβα» κ.ά. Βασικός ερμηνευτής ήταν ο Γιάννης Πουλόπουλος (συμμετείχε και η τραγουδίστρια Ελενα Κυρανά), ενώ η εμπνευσμένη ενορχήστρωση και η διεύθυνση ορχήστρας είχαν τη σφραγίδα του Νίκου Μαμαγκάκη. Το 1974, ο Γιάννης Γλέζος μελοποιεί ένα ακόμη έργο του Λόρκα, το «Αντόνιο Τόρες Χερέδια», με ερμηνεύτρια την Μαρία Δημητριάδη («Η μέρα γέρνει αργόπρεπα», «Τα μαχαίρια» κ.ά.).

Θρήνος και έρωτας

Αριστούργημα της παγκόσμιας ποίησης, ελεγεία για το θάνατο στην αρένα του φίλου του, αντιφρανκιστή ποιητή και λαοφιλή ταυρομάχου, Ι. Σ. Μεχίας, αποτελεί το έργο του Λόρκα «Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσεθ Μεχίας». «Πέντε η ώρα που βραδιάζει./ Πέντε ακριβώς, την ώρα που βραδιάζει./ Φέρνει έν’ αγόρι το νεκροσέντονο/ (…) Βουβοί σύντροφοι στ’ άχαρα σοκάκια/ (…) Κι εσύ του πόνου ω μαύρε ταύρε! Αίμα του Ιγνάθιο παγωμένο!/ Αηδόνι στην καρδιά του μέσα!/ Οχι!/ Δε θέλω να το βλέπω!».Μεταφρασμένο στα ελληνικά από τον Νίκο Γκάτσο, το συγκλονιστικό έργο μελοποιείται από τον Σταύρο Ξαρχάκο (1969). Τότε αποδόθηκε από μικρό συγκρότημα λαϊκών οργάνων, έναν βαρύτονο και έναν αφηγητή, τον Κώστα Πασχάλη και τον Μάνο Κατράκη, αντίστοιχα («Το χτύπημα κι ο θάνατος», «Το σκόρπιο αίμα», «Σώμα στην πέτρα», «Ψυχή φευγάτη»). Ο συνθέτης συνέχισε να εργάζεται πάνω στο έργο, ώσπου αυτό να πάρει την τελική του μορφή, αυτή της λυρικής τραγωδίας σε δύο πράξεις και έξι εικόνες, για συμφωνική ορχήστρα, χορωδία, μέτζο σοπράνο και αφηγήτρια, που παρουσίασε πριν λίγα χρόνια.

Από τις ευτυχέστερες στιγμές της μελοποίησης του Λόρκα στη χώρα μας αποτελεί ο εξαιρετικός δίσκος «Αχ έρωτα» του Χρήστου Λεοντή, που κυκλοφόρησε το 1974 – κι εδώ η απόδοση των ποιημάτων έγινε από τον Λευτέρη Παπαδόπουλο. Από τους πιο γνωστούς και διαχρονικούς δίσκους στη μουσική μας Ιστορία, είναι μια «συνάντηση» που αναβλύζει από το λυρισμό, τόσο του Ισπανού ποιητή όσο και του Ελληνα συνθέτη. Τα υπέροχα τραγούδια – ανάμεσά τους τα διαλεχτά «Παραμύθι», «Αβάσταχτο να σ’ αγαπώ», «Λούζεται η αγάπη μου», «Μέρα γεμάτη θλίψη», «Αχ έρωτα» κ.ά. – σφραγίστηκαν από τις εκπληκτικές ερμηνείες του Μανώλη Μητσιά και της Τάνιας Τσανακλίδου.

Εξαιρετική υπήρξε και η «συνάντηση» του Νίκου Μαμαγκάκη με τον Λόρκα, μέσα από τον κύκλο «Του έρωτα και του πάθους» (1983), σε μετάφραση Αγαθής Δημητρούκα. Πρώτη ερμηνεύτρια αυτού του δυνατού έργου ήταν η Νένα Βενετσάνου (ανάμεσα στα κομμάτια τα «Γεια σου Σεβίλια», «Οι ρηγάδες της τράπουλας» «Η ταράρα» κ.ά.). Τα τραγούδια «Του έρωτα και του πάθους» κυκλοφόρησαν ξανά από την εταιρεία «Ιδαία 2008» του Ν. Μαμαγκάκη, με τραγουδιστές τον βαρύτονο Τάση Χριστογιαννόπουλο και την Ναταλί Ρασούλη.

Πλήθος μελοποιήσεων

Από την πληθώρα των μελοποιημένων από Ελληνες συνθέτες έργων του Λόρκα σημειώνουμε, επίσης τα: «Ασμα Ασμάτων» της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου (1972). Η Χορωδία Τρικάλων ερμηνεύει το «Τραγούδι του δρόμου». «Η κιθάρα» του Αντώνη Πελεκάνου (1987) με ερμηνεύτρια την Μαρία Αριστοφάνους. «Τραγούδια για φωνή και πιάνο» του Γιώργου Κουρουπού (1988), με ερμηνευτή τον Σπύρο Σακκά (Παραλλαγές», «Πέθανε την αυγή», «Αποχαιρετισμός» κ.ά.). «Σονέτα του σκοτεινού έρωτα» του Δημήτρη Μαραμή (2004), σε μετάφραση Σωτήρη Τριβιζά, με ερμηνευτή τον Μίνωα Θεοχάρη («Η νύχτα δίψασε για ίσκιους», «Νεράιδα», «Γλυκό παράπονο» κ.ά.). «Νυχτολούλουδο» της Θεοδώρας Κουτσοβαγγέλη (2000). Ερμηνεύουν: Ατλαντίδα, Ορφέας, Θ. Κουτσοβαγγέλη, Κ. Μαλλιοκάπη («Στον αγέρα παν», «Τώρα ντύνουνε τη νύφη» κ.ά.). Ν’ αναφέρουμε επίσης, το άλμπουμ – αφιέρωμα στον Λόρκα «Του φεγγαριού τα πάθη» της Μαρίας Φαραντούρη (με τα έργα «Ματωμένος Γάμος» του Μ. Χατζιδάκι, «Romancero Gitano» του Μ. Θεοδωράκη και «Canciones Populares του ίδιου του Λόρκα), που εκδόθηκε με αφορμή τα εξήντα χρόνια από το θάνατο του ποιητή.