Η απελευθέρωση της Μονεμβασίας – 200 χρόνια μετά…*

* O πανηγυρικός της ημέρας από τον καθηγητή και συγγραφέα κ. Δημήτριο Ανδριτσάκη, κατά την  200^η επέτειο Απελευθέρωσης της πόλης από τους Τούρκους, στις 23 Ιουλίου 1821

 Παναγιώτατε Μονεμβασίας και Σπάρτης κ.κ. Ευστάθιε

• Κυρία Υπουργέ
• Κύριε Δήμαρχε
• Κύριε Περιφεριάρχα
• Κύριοι Βουλευτές
• Υπερήφανοι εκπρόσωποι των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας
  της χώρας
• Αγαπητοί μου συμπατριώτες
• Ευπρόσδεκτοι επισκέπτες και προσκυνητές της ιερής και πολύπαθης αυτής πόλης της Μονεμβασίας

 Για πολύ, δεν το κρύβω με βασάνιζε στη σκέψη μου να βρω από ποια χρονολογία και από πιο ιστορικό γεγονός θα έπρεπε να ξεκινήσω για να περιγράψω την πολιορκία και άλωση της Μονεμβασίας, για να τιμήσω τη σημερινή ιδιαίτερη επέτειο των 200 χρόνων της απελευθέρωσής της από τον τουρκικό ζυγό.

Χρονολογία, η οποία να στάθηκε ως η γενεσιουργός αιτία για την απελευθέρωση του κάστρου της. Από που όμως να ξεκινήσεις την περιγραφή σου όταν η πολυκύμαντη και πολυτάραχη ιστορική διαδρομή της Μονεμβασίας περικλείει τόσα συγκλονιστικά γεγονότα, εγκλωβισμένα στο ιστορικό της θησαυροφυλάκιο, που είναι δύσκολο να τα ξεχωρίσεις και να αποτιμήσεις την αξία της ιστορικής τους βαρύτητας.

Σ’ αυτό το βράχο, απίστευτο αλλά, γράφτηκε μοναδική ιστορία, παρόμοια της οποίας δεν θα βρεις σε κανένα μέρος του κόσμου, όσο και να προσπαθήσεις. Ανατρέχεις στη διεθνή ιστοριογραφία και αναζητάς να βρεις ανάλογα ιστορικά γεγονότα να μαρτυρούν την αξία και το μέγεθος αυτών της Μονεμβασίας, προσπαθείς, εις μάτην όμως.

Αναρωτιέσαι και λες:
Να αναφερθείς στην πειρατική επιδρομή του Καταλανού Ρογήρου ντε Λούρια, όταν με δόλο το 1292 «εν μια νυχτί » κατέσφαξε τους Μονεμβασιώτες, λεηλάτησε την Κάτω πόλη και απήγαγε πολυάριθμους αιχμαλώτους μεταξύ των οποίων και το μητροπολίτη της Νικόλαο, τον οποίο μετέφεραν με τους υπολοίπους στη Μεσσήνη της Σικελίας;

Αναρωτιέσαι και λες:
Να αναφερθείς στις 2 Οκτωβρίου του 1540 (Α´  Τουρκοκρατία), όταν η Μονεμβασία δια συνθήκης περιήλθε στους Τούρκους από τους Ενετούς με τον επαχθέστερο όρο του αναγκαστικού εκπατρισμού και του ξεριζώματος των γηγενών Μονεμβασιτών, που είχε ως αποτέλεσμα την αλλοίωση του δημογραφικού χαρακτήρα της πόλης; Η συνθήκη, ήταν η πρώτη «διομολόγηση», μια μυστική διπλωματική ενέργεια μεταξύ του Σουλτάνου Σουλεϊμάν Β´  και του βασιλιά των Γάλλων Καρόλου του Η´. Η συνθήκη αυτή, εκτός των νήσων του Αιγαίου προέβλεπε την παράδοση στους Τούρκους της Μονεμβασίας και του Ναυπλίου. Ήταν τότε, που οι Τούρκοι με την είσοδό τους πυρπόλησαν την πόλη. Με την πυρκαγιά καταστράφηκε ολοσχερώς  και ο ναός της Παναγίας της Μονεμβασιώτισσας (Παναγία η Οδηγήτρια), στα θεμέλια της οποίας μετά 60 χρόνια το 1600 μ.Χ. κτίστηκε ο ναός της Παναγίας της Χρυσαφίτισσας.

Τέλος, αναρωτιέσαι και λες:
Να αναφερθείς σε μια από τις μελανότερες σελίδες της ιστορίας της Μονεμβασίας, όταν οι Ενετοί το 1715 ξεπούλησαν στους Τούρκους
(Β´ Τουρκοκρατία) τη Μονεμβασία και με δόλο παγίδευσαν τους Μονεμβασιώτες, 80 περίπου οικογένειες (περισσότερους από 300), για να τους οδηγήσουν, σιδηροδέσμιους στην Κων/πολη; Από αυτούς, τους μισούς τους θανάτωσαν δι’ απαγχονισμού και τους άλλους μισούς τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Στην πολυκύμαντη και πολυτάραχη ιστορική διαδρομή της Μονεμβασίας, η 7^η Σεπτεμβρίου 1715 είναι η μελανότερη σελίδα της ιστορίας της. Τη δόλια αυτή πράξη, θα τη χαρακτηρίσω ως μία από τις πλέον ανήθικες και απάνθρωπες πράξεις που καταγράφησαν στην πολιτική ιστορία της Ευρώπης. Τότε θανατώθηκε και ο σπουδαίος ιατροφιλόσοφος της Μονεμβασίας ο Ανδρέας Λικίνιος δι’ απαγχονισμού. Αυτόν, που στη μικρή διάρκεια της εξάσκησης του ιατρικού του επαγγέλματος στην Κων/πολη, το 1691 θεράπευσε το Σουλτάνο Αχμέτ Β´ από ευλογιά (ένα οξύ λοιμώδες θανατηφόρο νόσημα την εποχή εκείνη). Σε ανταμοιβή, ο Σουλτάνος έβγαλε «Χατί Σερίφι» (= αυτοκρατορικό διάταγμα), να μη μπορεί να τον βλάψει κανείς σε όλη την Αυτοκρατορία. Και όμως! Το 1715 τον κατακρεούργησαν και αυτόν με τους άλλους Μονεμβασιώτες. Ο εθνομάρτυρας αυτός δεν ήταν άλλος από τον κτήτορα του ιερού αυτού ναού, που σήμερα δέησε μετά 318 χρόνια να γίνουν τα θυρανοίξιά του.

Στον τόπο αυτό της Μονεμβασίας, όπως ανέφερε ο μεγάλος δάσκαλος της μεσαιωνικής και βυζαντινής ιστορίας Διονύσιος Ζακυθηνός δεν διασταυρώθηκαν, δεν συναντήθηκαν πολιτισμοί, συνεκρούστηκαν πολιτισμοί. Πηγαίνοντας την ιστορία προς τα πίσω θα βρούμε μπροστά μας Βυζαντινούς, Νορμανδούς, Άραβες, Βενετσιάνους, Σικελούς, Καταλανούς, Γενοβέζους, Αλγερινούς, Μαλτέζους, Μωαμεθανούς, Τούρκους, θα δούμε Έλληνες. Όλοι αυτοί συνεκρούστηκαν σαυτή τη μικρή έκταση γης, των 220 στρεμμάτων του Πάνω και Κάτω Κάστρου, με στόχο να κυριαρχήσουν επί του βράχου. Έγιναν πολιορκίες, έγιναν επιθέσεις, έγιναν πόλεμοι, ο βράχος αυτός δεν πατήθηκε ποτέ.

Η αλλαγή κυριότητας γινόταν μέσα πάντα από συμφωνίες και συνθήκες, ακόμα κι αν είχαν προηγηθεί σκληρές και απάνθρωπες πολιορκίες και μάχες. Κανείς δεν την πάτησε. Οι Τούρκοι ποτέ δεν την κατέλαβαν. Οι Τούρκοι την αγόραζαν κάθε φορά από τους «οικονομικούς μεγιστάνες» της εποχής, τους Βενετσιάνους. Οι Τούρκοι την ηγόρασαν, δεν την κατέκτησαν.

Στην προσπάθειά μου να βρω από ποια χρονολογία και σε ποιο ιστορικό γεγονός θα έπρεπε να σταθώ για την περιγραφή μου, κατέληξα πως το γεγονός και η χρονολογία που θα δικαιολογούσε την προσπάθεια αυτή είναι το έτος 1770. Δηλαδή 51 χρόνια πριν το 1821. Γιατί αυτό;

Η πρόωρα κηρυχθείσα επανάσταση το 1770, με την επωνυμία «Ορλωφικά» που παρέσυρε το έθνος στην επανάσταση φιάσκο για την πατρίδα μας, και για περίοδο εννέα χρόνων έως το 1779, η Πελοπόννησος έζησε δύσκολες στιγμές από τη δράση άτακτων αλβανικών σωμάτων, δεν είναι μυστικό ότι περισσότερο από κάθε άλλο μέρος, ακριβότερα το πλήρωσε αυτή εδώ η πόλη της Μονεμβασίας, στο κάστρο της οποίας είμεθα σήμερα συγκεντρωμένοι όλοι εμείς, για να γιορτάσουμε τα 200 χρόνια από την απελευθέρωσή της.

Αναλογίζομαι αυτόν εδώ το τόπο, που τον πατάμε αυτή τη στιγμή και τον φαντάζομαι πως τον κατάντησαν οι ορδές των Τουρκαλβανών μετά μάλιστα και την ολοσχερή πυρπόληση του Ναού του Ελκομένου Χριστού!

51 χρόνια λοιπόν πριν την εκδήλωση της πολιορκίας της Μονεμβασίας, η επανάσταση του 1770 έμελλε να έχει τις δραματικότερες επιπτώσεις και αποτέλεσε το διαχρονικό γενεσιουργό αίτιο της προσπάθειας για τη συντομότερη το δυνατόν απελευθέρωσή της από τον τουρκικό ζυγό.

Η επιτυχία της άλωσης του Κάστρου της Μονεμβασίας, στηρίχθηκε στη ρηξικέλευθη στρατηγική σκέψη του σιορ Παναγιωτάκη Καλογερά, εκκλησιαστικού Λογοθέτη (επόπτη οικονομικών), να προνοήσει την έλλειψη τροφίμων κατά τη διάρκεια της πολιορκίας, που το πέτυχε χάρη στα δύο εκείνα τεχνάσματα που οδήγησαν να βρεθεί το Κάστρο χωρίς τρόφιμα.

Δε χωράει αμφιβολία πως οι μεγάλες επιτυχίες εδράζονται σε καινοτόμες στρατηγικές σκέψεις.

Δύο ήταν οι πολιορκίες που πρώτες ολοκληρώθηκαν τον Ιούλιο του 1821. Αρχικά της Μονεμβασίας στην ανατολική ακτή της Λακωνίας και η δεύτερη, με διαφορά λίγων ημερών του Νεοκάστρου της Πύλου, στη δυτική ακτή της Μεσσηνίας. Πριν την εκδήλωση της πολιορκίας της Μονεμβασίας, που ξεκίνησε, κατά την άποψη του Κολοκοτρώνη, στις 24 με 25 Μαρτίου, μεγάλη εντύπωση έκανε η αιφνίδια κατάληψη του κάστρου της από τους Μπαρδουνιώτες των νοτιοανατολικών υπωρειών του Ταϋγέτου, οι οποίοι για λόγους ασφαλείας κατέφυγαν εδώ, κατά φαντασία διωκόμενοι από τους Φράγκους. Η αιφνίδια αυτή κατάληψη της Μονεμβασίας, είχε σαν αποτέλεσμα κατά την έναρξη της πολιορκίας, η πόλη να αριθμεί 4.500 Τούρκους και 250 γηγενείς Μονεμβασιώτες. Με την κατάληψη, οι εύποροι Τούρκοι ανέβηκαν στο Πάνω κάστρο με τις οικογένειές τους και τα λίγα υπάρχοντά τους για λόγους ασφαλείας και για τον επιπρόσθετο λόγο της επάρκειας νερού που παρείχαν οι 3 κινστέρνες και η υπόγεια δεξαμενή νερού του Ναού της Αγίας Σοφίας. Στο Κάτω κάστρο έμειναν οι φτωχοί Μουσουλμάνοι και οι Χριστιανοί Έλληνες, οι σχέσεις των οποίων με το χρόνο χαλυβδώνονταν μέσα από τα κοινά τους πάθη και τις κοινές τους απειλές. Το δίλημμα που τους έλυνε το αδιέξοδο, ήταν ο θάνατος. Έτσι αφέθηκαν να πεθάνουν από την πείνα και τη δίψα. Μάταιες υπήρξαν οι ικεσίες και οι οιμωγές των παγιδευμένων. Τραγικές στιγμές! Ασύληπτες!

Από τους 4.500 Τούρκους, είχαν επιζήσει 756, με άλλα λόγια κατάσταση ολοκληρωτικής καταστροφής, αφού είχε απωλεσθεί το 83% του πληθυσμού τους. Εκείνο που ξάφνιαζε ήταν η συγκλονιστική εικόνα των διασωθέντων Τούρκων, όπως αναφέρεται από τον Αμερικανό συγγραφέα Howe, S.G.(Σάμουελ Χάου) o oποίος στο βιβλίο του «ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ», που κυκλοφορήθηκε 7 μόλις χρόνια από την άλωση της Μονεμβασίας το 1828 στην πόλη της Νέας Υόρκης, κάνει λόγο για τους Τούρκους που βγήκαν από το φρούριο για να παραδώσουν. Δώσετε προσοχή και νιώσετε παρακαλώ τα γραφόμενα του Howe: «Είχαν τα κορμιά τους γεμάτα πληγές, ανέδυαν μια ανυπόφορη δυσοσμία, αδύνατοι, καχεκτικοί, με βαθουλωμένα μαύρα μάτια και μάγουλα. Πήγαιναν προς τους Ρωμιούς εκπλιπαρώντας για ένα κομμάτι ψωμί, δίνοντας και τη ζωή τους ακόμα».

23 Ιουλίου 1821. Είναι η ημερομηνία που καθορίστηκε ως η ημέρα της απελευθέρωσης της Μονεμβασίας. Μέσα στην εκκλησία του Ελκομένου συναθροίζονται να εορτάσουν την απελευθέρωσή τους μια μικρή ομάδα, οι λιγοστοί γηγενείς Μονεμβασιώτες που επέζησαν του μαρτυρίου της πολιορκίας.

Στη μεγαλειώδη εκείνη συνάθροιση των ολίγων στο ναό του Ελκομένου, νοερά θα ήθελα να ήμουν παρών και από μια γωνιά της εκκλησίας να αντίκρυζα τον πρίγκιπα Αλέξανδρο Καντακουζηνό πάνω στο δεσποτικό περιστοιχισμένο από τον σιορ Παναγιωτάκη Καλογερά, τον αδελφό του Μελέτιο, τον Ιωάννη και τον Γεώργιο Δεσποτόπουλο-Ευγενίδη, τον Χρήστο Ιατρόπουλο, τον Γεώργιο Καπιτσίνη, τον Γρηγόριο Κουτσουλέντη, τον Κυριάκο Κοσμάκη (τα κύρια πρόσωπα, τα οποία στη χαώδη εκείνη κατάσταση που επικρατούσε και με απουσία μάλιστα αξιόπιστης αρχής, έπαιξαν τον καθοριστικό ρόλο στην πορεία και  εξέλιξη της πολιορκίας) και όλους τους προκρίτους της πόλης, ανάμεσά τους να λάμπουν με την παρουσία τους οι τρεις ήρωες της Μονεμβασίας Θεόδωρος Κορώνης, Γεώργιος Λελάκης και Δημήτριος Θεοφιλάκης.

Μέγας απών, ο Εθνομάρτυρας Παναγιώτατος Μητροπολίτης Μονεμβασίας και Καλαμάτας Χρύσανθος Παγώνης, ο οποίος με άλλους προύχοντες και αρχιερείς της Πελοποννήσου, ήταν έγκλειστος στις φυλακές Τριπόλεως, λίγο πριν από την έναρξη της Επανάστασης. Κοιμήθηκε λίγες ημέρες μετά την απελευθέρωση της Μονεμβασίας, στα μέσα Αυγούστου, από τις κακουχίες που είχε υποστεί, χωρίς να προλάβει να δει ελεύθερη τη Μονεμβασία του.

Η Μονεμβασία, ήταν τότε μια πόλη που δεν υπήρχαν ισχυρές οικογένειες προυχόντων, παρά ταύτα δεν στερούνταν της προσπάθειας πολιτικών διαβουλεύσεων και διαπραγματεύσεων με τους απέναντι, εξαιτίας της παρουσίας των ολίγων και ικανών χριστιανών αρχόντων της.

Η μεγαλύτερη και περισσότερο αποτελεσματική ήταν η συνεργασία του σιορ Παναγιωτάκη Καλογερά και του Χρήστου Ιατρόπουλου με τον αρχηγό των Τούρκων της Κάτω πόλης, του Ιμπραήμ Βελούκμπαση, που τους έβγαζε συχνά από τα αδιέξοδα.

Ως επιτυχημένη κατάληξη, θα ανέφερα πως η απελευθέρωση του κάστρου της Μονεμβασίας αποτέλεσε το αρχικό πρώτο λιθαράκι να χτιστεί το οικοδόμημα με θεμέλια και να δώσει τη δυνατότητα, η Ελλάδα να αποκτήσει ανεξάρτητη πολιτική οντότητα, να έχει πλέον έδαφος, επικράτεια, να έχει πλέον λαό, πολίτες, που δεν είχε πριν. Απέκτησε θεμέλια στα οποία μπορούσε να χτιστεί κράτος.

Επ’ ευκαιρία του σημερινού εορτασμού έχω μια ενδόμυχη επιθυμία την οποία και υποβάλλω μέσα από τον ιερό αυτό χώρο του Ναού του Αγίου Νικολάου προς το επίσημο κράτος, όπως δοθεί στην πολύπαθη αυτήν εδώ την πόλη της Μονεμβασίας ως εθνικό αντίδωρον ένα πιστό αντίγραφο, χειρόγραφο ειλητό σε περγαμηνή, του χρυσόβουλου λόγου του 1301 μ.Χ. του Αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β´ από το Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, σε αναγνώριση των θυσιών των Μονεμβασιωτών.

Η προσφορά αυτή θα αποτελέσει με την εικόνα της Σταύρωσης, τα δύο σημαντικότερα κινητά ιστορικά κειμήλια της Μονεμβασίας.

Να μην ξεχάσω να σας υπενθυμίσω ότι: Τη μεγαλύτερη τιμή, για τις θυσίες των Μονεμβασιωτών κατά την περίοδο της πολιορκίας της, την προσέδωσε ο κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας, όταν επισκέφθηκε την πόλη τον Ιούνιο του 1828, κατόπιν πρόσκλησης του φίλου του φρούραρχου τότε Μονεμβασίας, του θρυλικού μπουρλοτιέρη Κωνσταντίνου Κανάρη.

Παναγιώτατε κ.κ. Ευστάθιε
Αγαπητό ακροατήριο

Αισθάνομαι μεγάλη την τιμή και ευλογία, ότι ο Πανάγαθος Θεός με αξίωσε να γίνω σήμερα, 23 Ιουλίου 2021, 200 χρόνια μετά, ο τιμητής και απολογητής της ιστορίας της γενέτειράς μου Μονεμβασίας.

Τον ευχαριστώ από τα βάθη της ψυχής μου, και εσάς για την υπομονή να με ακούσετε.