Περί φυτών αφηγήματα

Γιάννης Μανέτας
Περί φυτών αφηγήματα.
Μικρές ιστορίες για φυτά που άλλαξαν τον κόσμο μας
Με σκίτσα της Μυρσίνης Μανέτα.
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,  2014,
σελ. 458, τιμή 20 ευρώ.

Είναι μακρά η παράδοση των επιστημόνων που έγραφαν ελκυστικά, δηλαδή με έναν τρόπο κατανοητό στον μέσο μορφωμένο αναγνώστη. Σπουδαίοι επιστήμονες ήταν και συγγραφείς πρώτης γραμμής, με εξέχουσες περιπτώσεις του Δαρβίνου και του Φρόιντ. Αυτή την παράδοση ακολουθεί ο βιολόγος Γιάννης Μανέτας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Πρώτα με το βιβλίο του (2014) Τι θα έλεγε η Αλίκη στη χώρα των φυτών (ο τίτλος είναι παραλλαγή της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων του Λιούις Κάρολ) και τώρα με τα 37 αφηγήματα που αποτελούν το νέο του βιβλίο. Εκλαϊκευμένη επιστήμη θα τα θεωρούσε κανείς αλλά είναι κάτι περισσότερο: «επιστημονικά διηγήματα» θα έλεγα, όπου οι πρωταγωνιστές δεν είναι άνθρωποι αλλά φυτά.

Είναι μια ιδέα εξαιρετικά πρωτότυπη τόσο για την Ελλάδα όσο και γενικότερα, που παραπέμπει κι αυτή σε μια παλιά παράδοση. Χαρακτηριστικότερο είναι το παράδειγμα του φυσιοδίφη, εφευρέτη και ποιητή Ερασμου Δαρβίνου (που τον θαύμαζε ο Γουέρντσγουορθ), παππού του Κάρολου Δαρβίνου, ο οποίος ενθουσιασμένος από το έργο του πατέρα της βιολογίας Λινναίου έγραψε το ποιητικό έπος Βοτανικός κήπος (1789) όπου περιγράφονται οι οβίδειες μεταμορφώσεις των ανθέων με τα λουλουδένια χαρέμια τους κι εξηγούνται ποιητικά τα φαινόμενα της μονανδρίας, της δυανδρίας και της πολυανδρίας όπως τα ονόμασε ο Λινναίος.

Η σεξουαλικότητα των φυτών

Με τη σεξουαλικότητα των φυτών οι ποιητές ασχολούνται από τον καιρό ακόμη του Οβίδιου, αλλά αν στο επίπεδο της γονιμοποίησης των φυτών η μονανδρία είναι μεταφορά τού «ένας σύζυγος στον γάμο», η δυανδρία «δύο» και η πολυανδρία «είκοσι ή περισσότεροι άνδρες στο ίδιο κρεβάτι με ένα θήλυ» αντιλαμβάνεται κανείς τον σκανδαλισμό των κυριών του 18ου αιώνα. Πολύ αργότερα, το 1820, ακόμη και ο Γκαίτε, που κάθε άλλο παρά πουριτανός ήταν, έλεγε πως οι νέοι και οι νέες δεν θα έπρεπε να παγιδευτούν στο τερατώδες δόγμα του Λινναίου περί σεξουαλικότητας. Για τον πατέρα της βιολογίας ο Γιάννης Μανέτας αφιερώνει μερικές εξαίρετες σελίδες, φόρο τιμής στη μεγάλη εκείνη φυσιογνωμία.

Οπου υπάρχει ερωτισμός ασφαλώς υπάρχει και ποίηση και ποιητική αντίστοιχα – που δεν απουσιάζουν από το βιβλίο του Γιάννη Μανέτα, όπου θα συναντήσει κανείς διακριτικές μεν αλλά σαφείς αναφορές στη λογοτεχνία, όπως λ.χ. όταν γράφει για την υπνοφόρο παπαρούνα (από την οποία παράγεται το όπιο) παραπέμποντας στο μυθιστόρημα του Στίβενσον Δρ Τζέκιλ και κύριος Χάιντ ή στον Φρανκενστάιν της Μαίρης Σέλεϊ στο κεφάλαιο που αφορά τα μεταλλαγμένα. Και άλλοι τίτλοι αναφέρονται στη λογοτεχνία. Για παράδειγμα, το κεφάλαιο με τίτλο «…χαίρε η καιομένη και χαίρε η χλωρή…»  είναι στίχος από το Αξιον εστί του Ελύτη και το «Ενα δέντρο μεγαλώνει στον Ελαιώνα» παραλλαγή του πασίγνωστου Ενα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν της Μπέτι Σμιθ).

Αυτά σε συνδυασμό με το καθαρό και ελκυστικό γράψιμο του Μανέτα εξηγούν τις προθέσεις του. Η ποιητική της επιστήμης τον παρακινεί κι αυτή προκύπτει από την αγάπη του για το αντικείμενο, που θέλει να τη μοιραστεί με τον «ανήσυχο αναγνώστη», όπως διαβάζουμε στο εξώφυλλο. Αλλά ο πραγματικός αναγνώστης είναι εξ ορισμού ανήσυχος. Εδώ έχουμε μια πλειάδα αφηγήσεων που τον μεταφέρουν σε έναν κόσμο μαγικό και μυστηριώδη. Σε έναν μικρόκοσμο της ευαισθησίας και έναν μακρόκοσμο του χρόνου, δηλαδή στην ιστορία του, η οποία εδώ μας παραπέμπει σε εκείνο που οι φυσιοδίφες γνωρίζουν από τον καιρό ακόμη του Μπιφόν: ότι και η φύση έχει την ιστορία της.

Τη γοητευτική ιστορία, τη φυσιολογία και τη λειτουργία 43 φυτών σε 37 αφηγήματα επέλεξε να μας δώσει ο συγγραφέας χωρίζοντάς τα σε δύο κατηγορίες: τα επωφελή, τουτέστιν «εκείνα που οι βιολογικές τους ιδιότητες έχουν άμεσο ενδιαφέρον για τον άνθρωπο», και τα αξιοπρόσεκτα, δηλαδή «όσα διαθέτουν τέτοιες ιδιότητες ώστε να ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα με την πρώτη ματιά».

Η πατάτα και ο λιμός της Ιρλανδίας

Πασίγνωστα είναι ορισμένα από τα φυτά της πρώτης κατηγορίας. Δεν υπάρχει κανείς που να μην ξέρει τι είναι η πατάτα, αλλά πόσοι γνωρίζουν ότι προέρχεται από την Κεντρική Αμερική, ότι αποτελούσε βασική τροφή των Ινκας και των Αζτέκων κι ότι μεταφέρθηκε από τους κονκισταδόρες τον 16ο αιώνα στην Ισπανία και από εκεί στην υπόλοιπη Ευρώπη; Και πόσοι ξέρουν πως ο λιμός του 1845 στην Ιρλανδία οφείλεται στον περονόσπορο που ενέσκηψε μειώνοντας κατά 50% την παραγωγή πατάτας; Και πώς αυτό οδήγησε μέσω της εξαναγκαστικής πώλησης και της μετανάστευσης στη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας στα χέρια των ολίγων;

Πλήθος εξαιρετικές πληροφορίες θα βρει ο αναγνώστης και για τα υπόλοιπα φυτά, συνθέτοντας έναν κόσμο που τον ζούμε μηχανικά σχεδόν αλλά θα έπρεπε να τον γνωρίζουμε καλύτερα. Περιγράφοντάς τον ο Μανέτας τον εντάσσει στην κοινωνία, στην τέχνη και στην Ιστορία, όπως έκαναν οι επιστήμονες του παλιού καιρού και πολλοί εξέχοντες συγγραφείς, από τον Γκαίτε ως τον Οσιπ Μαντελστάμ. Ο τελευταίος μάλιστα δημοσίευσε στις 19 Απριλίου 1932 στην εφημερίδα Για μια κομμουνιστική εκπαίδευση ένα εξαίρετο δοκίμιο με τίτλο Για τους φυσιοδίφες. Για τον Λαμάρκ μάλιστα έγραψε το 1932 ένα από τα ωραιότερα ποιήματά του.

Νομίζω ότι όσον αφορά τον Μανέτα θα του ταίριαζε ο πρώτος στίχος από το Σονέτο στην επιστήμη του Εντγκαρ Αλαν Πόου: «Επιστήμη, αληθινή κόρη του γερο-χρόνου, τέχνη εσύ».

 

 

Πηγή: tovima.gr