Ο Μητροπολιτικός Ναός του «Ελκομένου Χριστού»

Στο όνομα του Χριστού Ελκομένου προς τη Σταύρωση -προστάτη της Μονεμβασίας- ο οποίος εορτάζει τη Μεγάλη Πέμπτη, είναι αφιερωμένος ο επιβλητικός μητροπολιτικός ναός στην ομώνυμη κεντρική πλατεία της Κάτω Πόλης. Η αρχιτεκτονική μορφή που έχει σήμερα ο ναός προήλθε από μετασκευές σε διαφορετικές εποχές. Είναι μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική με τρούλο, νάρθηκα στα δυτικά και χωριστό κωδωνοστάσιο στα βορειοδυτικά. Τα εξαιρετικά επιμήκη κλίτη της που χωρίζονται με δυο πεσσοστοιχίες είναι θολοσκέπαστα, ενώ το μεσαίο, που είναι υπερυψωμένο, διακόπτεται στο κέντρο από τη νεότερη προσθήκη του οκτάπλευρου τρούλου. Στην ανατολική πλευρά, η μεσαία αψίδα είναι ημικυκλική, πολύ μεγαλύτερη από τις πλάγιες, και στον εσωτερικό της χώρο διαμορφώνεται μεγάλο ημικυκλικό σύνθρονο με τον επισκοπικό θρόνο στο μέσον. Ο ναός δεν έχει ερευνηθεί πλήρως, όμως οι οικοδομικές βάσεις μπορούν να τεκμηριωθούν με βάση τις ακόλουθες παρατηρήσεις:

Α) Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουν επισημανθεί, όπως οι διαστάσεις της βασιλικής, το σύνθρονο και η μορφή των αψίδων, καθώς και τα παλαιοχριστιανικής εποχής μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη γύρω από το κτίριο ή ενσωματωμένα σε αυτό, ο ναός θα μπορούσε να έχει μια πρώιμη φάση παλαιοχριστιανικών χρόνων.

Β) Μια δεύτερη φάση βυζαντινής εποχής επισημάνθηκε μετά από πρόσφατες διερευνήσεις στο νότιο παρεκκλήσι του  Αγίου Ιωάννη. Στο νότιο τοίχο του ναού, καθώς και σε τοίχους του παρεκκλησίου, αποκαλύφθηκε τοιχοδομία  από πωρολίθους κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δόμησης και με κεραμοπλαστικές διακοσμήσεις (οδοντωτή ταινία). Στον 11^ο-12^ο αιώνα έχουν χρονολογηθεί τα μαρμάρινα γλυπτά, που βρίσκονται πάνω από τη δυτική θύρα του ναού. Ακόμη, μαρτυρία του ιστορικού Νικήτα Χωνιάτη σχετικά με εικόνα του Ελκομένου αναφέρεται στο 12^ο αιώνα.

Γ) Στο τέλος της Α’ Ενετοκρατίας σύμφωνα με επιγραφή στη νότια πλευρά , το 1538 ο Γεώργιος Κουγκύδας εκτέλεσε οικοδομικές εργασίες: εν Μονεμβασία έπηξε καικοπιακώς…καί στύλωσις του αγίου οίκου τούτου…

Δ) Άλλη επιγραφή, του 1697, στη δυτική θύρα, αναφέρει ότι τελείωσαν εργασίες στο ναό και θεωρείται ότι αφορά στον τρούλο και το νάρθηκα. Δεν είναι γνωστό αν ο ναός είχε εντοίχιο ζωγραφικό διάκοσμο. Οι μέχρι τώρα έρευνες ήταν αρνητικές. Από τις φορητές εικόνες και τα κειμήλιά του, φαίνεται πως απογυμνώθηκε πολλές φορές και η πρώτη τέτοια πράξη μαρτυρείται από το Νικήτα Χωνιάτη ήδη το 12^ο αιώνα, όταν ο αυτοκράτορας Ισαάκιος ΄Β Άγγελος  (1185-1195) αφαίρεσε τη σπουδαία εικόνα του Ελκομένου και τη μετέφερε σε ναό κοντά στην Κωνσταντινούπολη. Σήμερα  η σημαντικότατη βυζαντινή εικόνα της Σταύρωσης του Χριστού (14^ος αι.), φυλάσσετε στο ναό σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στο νότιο παρεκκλήσι του  Αγίου Ιωάννη.

Σώζονται, επίσης, αρκετές ενδιαφέρουσες μεταβυζαντινές εικόνες, όπως ο Ελκόμενος Χριστός (τέλη 17^ου αι.), η Παναγία στον τύπο προ του Σταυρού, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και η Γέννηση του Χριστού στο τέμπλο (τις δυο τελευταίες φιλοτέχνησε ο ζωγράφος Νατάλιος Αργείτης το 1708) και η Παναγία “η Κυρία η Παντάνασσα” στο προσκυνητάρι.