Μέλισσα: «Κάτω στης Μαργαρίτας τ΄αλωνάκι, στήσαν τρελό χορό τα μελισσόπουλα»

Η μέλισσα είναι έντομο από την τάξη υμενόπτερα, που θεωρείται από όλα γενικά τα έντομα το πιο σπουδαίο από οικονομικής άποψης για τον άνθρωπο.

Είδη

Στο είδος της μέλισσας της μελιτοφόρου, όπως επίσημα λέγεται η μέλισσα, υπάρχουν τρεις βασικές ομάδες, η κάθε μια από τις οποίες έχει και μερικές φυλές. Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τις μέλισσες της ανατολικής Ασίας με εκπρόσωπο τη μέλισσα την ινδική. Η δεύτερη ομάδα είναι η αφρικανική και η τρίτη ομάδα είναι η ευρωπαϊκή, που περιλαμβάνει πάνω από 10 φυλές. Οι πιο γνωστές διεθνώς είναι η Ιταλική (ligoustica) και η Γιουγκοσλαβική (Carnica), ενώ στην Ελλάδα πιο διαδεδομένη ντόπια φυλή είναι η (Cecropia) η οποία πήρε το όνομά της από τον πρώτο βασιλιά της Αθήνας Κέκροπα.

Η καθεμιά από τις παραπάνω ομάδες έχει μερικά βασικά διακριτά χαρακτηριστικά. Τα τελευταία χρόνια άρχισε η συστηματική διασταύρωση των μελισσών για να δημιουργηθεί νέος τύπος που θα έχει μέσο μέγεθος, θα είναι ήσυχη και εργατική και θα πολλαπλασιάζεται σχετικά εύκολα την άνοιξη.

Ιστορία

Η μέλισσα ζει στη Γη το λιγότερο 15 εκατομμύρια χρόνια και θεωρείται από τους πιο παλιούς κατοίκους της, που εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη και σήμερα.

Είναι από τα ελάχιστα είδη των εντόμων που ο άνθρωπος προσπάθησε να εκμεταλλευτεί, βλέποντας ότι θα είχε κάποιο οικονομικό όφελος. Η προσπάθεια αυτή του ανθρώπου να εξημερώσει τη μέλισσα δεν είναι νέα. Υπάρχει μια σπηλαιογραφία στην Μπικόρπ της Ισπανίας, ηλικίας τουλάχιστον 15.000 χρόνων, όπου εικονίζεται ένας άνθρωπος που προσπαθεί να πάρει μέλι από μελίσσι.

Ανατομία

Το σώμα των μελισσών αποτελείται από το κεφάλι, το θώρακα και την κοιλιά. Στο κεφάλι των μελισσών υπάρχουν δυο σύνθετα μάτια στα πλάγια και τρία απλά στο πάνω μέρος. Από το τμήμα που βρίσκεται ανάμεσα στα μάτια, φυτρώνουν δυο κεραίες, πάνω στις οποίες βρίσκονται διάφορα αισθητήρια όργανα. Στο μπροστινό τμήμα του θώρακα φέρει δύο ζεύγη μεμβρανωδών φτερών. Η κοιλιά είναι χωρισμένη σε δακτυλίους, που ανάμεσά τους βρίσκονται οι κηρογόνοι αδένες. Ο τελευταίος απ’ τους δακτυλίους έχει το κεντρί. Τα αρσενικά δεν διαθέτουν ούτε κηρογόνους αδένες, ούτε κεντρί.

Κοινωνική Οργάνωση

Οι μέλισσες ανήκουν στην κατηγορία των εντόμων που παρουσιάζουν σαφή ιεράρχηση και ζουν σε μεγάλες οικογένειες, μέσα σε κυψέλες. Σε κάθε οικογένεια υπάρχει μια “βασίλισσα”, που έχει σαν μοναδική αποστολή να εξασφαλίζει τον πολλαπλασιασμό της οικογένειας. Η οικογένεια έχει ακόμη μερικούς αρσενικούς, τους κηφήνες, που προορίζονται να γονιμοποιήσουν μόνο μια φορά τη βασίλισσα και στη συνέχεια να πεθάνουν. Τέλος κάθε οικογένεια αποτελείται από μερικές χιλιάδες θηλυκές μέλισσες, που είναι στείρες και λέγονται “εργάτριες”. Οι εργάτριες, που αποτελούν και το βασικό πληθυσμό, έχουν πολλές και σύνθετες αποστολές, αρχίζοντας από τη δημιουργία αποθεμάτων τροφών, μέχρι τη φύλαξη της κυψέλης και την περιποίηση των μικρών.

Η βασίλισσα, ο κηφήνας και η εργάτρια ξεχωρίζουν με την πρώτη ματιά μεταξύ τους. Η εργάτρια είναι πιο μικρή και από τον κηφήνα και από τη βασίλισσα, και πιο αδύνατη. Η βασίλισσα έχει μεγαλύτερο μήκος, ενώ ο κηφήνας είναι κοντός, χοντρός και πιο σκούρος. Τόσο ο κηφήνας όσο και η βασίλισσα δεν έχουν κεντρί και δηλητήριο, σε αντίθεση με τις εργάτριες που έχουν. Οι εργάτριες και οι βασίλισσες προέρχονται από γονιμοποιημένα αυγά. Αντίθετα, οι κηφήνες προέρχονται από αυγά μη γονιμοποιημένα. Έτσι, από το ίδιο αυγό είναι δυνατό να δημιουργηθεί βασίλισσα ή εργάτρια. Η διαφοροποίηση είναι αποτέλεσμα μιας ειδικής διατροφής που λαμβάνουν οι βασίλισσες από τη στιγμή που θα βγουν από το αυγό μέχρι που να μεταμορφωθούν σε τέλειο έντομο. Τρέφονται αποκλειστικά και μόνο από έναν πολτό, το λεγόμενο βασιλικό πολτό. Ο βασιλικός πολτός είναι στην πραγματικότητα αδενικό έκκριμα των εργατριών του οποίου η ακριβής σύνθεση, μέχρι σήμερα, δεν έχει προσδιοριστεί. Με το έκκριμα αυτό τρέφονται και εργάτριες, αλλά μόνο για ένα διάστημα που δεν ξεπερνά τις 48 ώρες. Στη συνέχεια τρέφονται με μείγμα μελιού, γύρης κλπ. Το μείγμα αυτό περιέχει κάποια ουσία που τελικά προκαλεί εκφυλισμό των γεννητικών οργάνων των εργατριών, τα οποία ατροφούν και δεν αναπτύσονται γίνονται ατελή θηλυκά έντομα δηλαδή εργάτριες μέλισσες.. οι κηφήνες τρέφονται και αυτοί με μείγμα βασικά μελιού και γύρης.

Η μέλισσα είναι έντομο από την τάξη υμενόπτερα, που θεωρείται από όλα γενικά τα έντομα το πιο σπουδαίο από οικονομικής άποψης για τον άνθρωπο.

Αναπαραγωγή

Η βασίλισσα γονιμοποιείται μόνο μια φορά στην αρχή της ζωής της. Τότε εγκαταλείπει τη φωλιά και πετά στον αέρα συνοδευόμενη από μερικές δεκάδες κηφήνες. Η “γαμήλια τελετή” και το ζευγάρωμα γίνεται πάντα στον αέρα. Στο γαμήλιο αυτό ταξίδι η βασίλισσα δεν συνοδεύεται από τις εργάτριες και είναι ουσιαστικά απροστάτευτη. Ακριβώς το γεγονός αυτό έχει την πιο μεγάλη αξία στη φυσική επιλογή των μελισσών. Αν η βασίλισσα δεν είναι ικανή να αποφύγει τους εχθρούς της, τότε πρέπει να πεθάνει, χωρίς ν’ αφήσει απογόνους. Τη θέση της θα πάρει κάποια άλλη που θα αποδειχτεί πιο γερή και πιο ικανή.

Μετά το ζευγάρωμα η βασίλισσα επιστρέφει στην κυψέλη. Γεννά έως το τέλος της ζωής χωρίς να ζευγαρώσει ποτέ ξανά .Οι φύλακες εργάτριες επιτρέπουν στη βασίλισσα να περάσει μόνο στην περίπτωση που έχει γονιμοποιηθεί, διαφορετικά δεν την αφήνουν μέχρι που να γονιμοποιηθεί. Δεν αφήνουν όμως τους κηφήνες να περάσουν. Μετά το γαμήλιο ταξίδι, οι κηφήνες είναι καταδικασμένοι σε θάνατο.

Οι μέλισσες αποτελούν μέχρι σήμερα έναν άγνωστο κόσμο. Ενώ πρόκειται για τέλεια οργανωμένη κοινωνία, δεν είναι ακόμη γνωστός ο τρόπος λειτουργίας και συνεννόησης. Το ότι οι μέλισσες συνεννοούνται μεταξύ τους είναι πέρα από κάθε αμφιβολία. Το ερώτημα που εξακολουθεί να παραμένει είναι το πώς γίνεται αυτό.

Μέχρι σήμερα έχει λυθεί το μυστήριο του προσανατολισμού και της ειδοποίησης ότι κάπου υπάρχει γύρη ή νέκταρ. Και όχι μόνο αυτό, αλλά και τι είδος και σε ποια ποσότητα. Έτσι αν κάποια μέλισσα βρει νέκταρ, δεν θα ειδοποιήσει ολόκληρο το μελίσσι, αλλά όσες είναι αρκετές, για να μαζέψουν το νέκταρ. Ο προσανατολισμός τους γίνεται με την πόλωση του φωτός. Όσον αφορά την επικοινωνία μεταξύ τους, υπάρχει ένα ολόκληρο σύστημα κινήσεων, ένα είδος “χορού”, που εκτελεί η πρώτη μέλισσα που βρήκε την πηγή της τροφής. Οι υπόλοιπες εργάτριες παρακολουθούν το χορό, τον ερμηνεύουν και πετούν κατευθείαν, χωρίς να χάσουν το δρόμο τους.

Προϊόντα

Οι μέλισσες εκτρέφονται για το μέλι, που θεωρείται μια από τις πιο καλές τροφές, για το βασιλικό πολτό που χρησιμοποιείται σαν διεγερτικό και στην παρασκευή καλλυντικών, για το κερί, που πριν από μερικά χρόνια είχε μεγάλη αξία, και για το δηλητήριό τους που περιέχει ουσίες, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν σαν φάρμακο για τους ρευματικούς. Ακόμη πολύ μεγάλη είναι η προσφορά των μελισσών στην επικονίαση των λουλουδιών. Η οικονομική σημασία της γονιμοποίησης, στην οποία συμβάλλουν οι μέλισσες μεταφέροντας γύρη από λουλούδι σε λουλούδι, είναι ανυπολόγιστη.

Η μέλισσα στην ποίηση 

Η μέλισσα το αγαπημένο έντομο-σύμβολο των ανθρώπων εμπνέει πολλούς αγαπημένους και σημαντικούς ποιητές της νεότερης Ελλάδας, οι οποίοι έχουν αφιερώσει εξαιρετικούς στίχους αναφερόμενοι στη μέλισσα, πολλοί δε από αυτούς είναι γνωστοί και χρησιμοποιούνται σαν αποφθέγματα και γνωμικά.

Επιχειρήσαμε να κάνουμε μια μικρή συλλογή  κάποιων στίχων γνωστών Ελλήνων ποιητών. Παραθέτουμε αποσπασματικά μόνο τους στίχους που αναφέρονται στην μέλισσα, όχι ολόκληρο το ποίημα.

• «Ούτε μέλισσα καν δε γελάστηκε το χρυσό ν΄αρχινίσει παιχνίδι  ούτε ζέφυρος καν τις λευκές να φουσκώσει ποδιές.»   (Οδυσσέας Ελύτης, ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ – Ανάγνωσμα δεύτερο, ψαλμός Ζ)
• «Το ΄να μου χέρι κρατεί μέλισσα θεόρατη, τ΄άλλο στον αέρα πιάνει πεταλούδα που δαγκάνει »     (Οδυσσέας Ελύτης, Ο ΗΛΙΟΣ Ο ΗΛΙΑΤΟΡΑΣ – Κορίτσι). Το τραγούδι του κοριτσιού μελοποιήθηκε το 1982 και ο τίτλος του τραγουδιού είναι «Γεια σου κύριε Μεναξέ».
• «Στα ερείπια συχνάζουν οι μέλισσες και οι πρώην ιδέες».  (Οδυσσέας Ελύτης, ΕΚ ΤΟΥ ΠΛΗΣΙΟΝ).
• «Λένε γι΄αυτόν που κάηκε μες στη ζωή, όπως η μέλισσα μέσα στου θυμαριού τ΄ανάβρυσμα, για την αυγή που πνίγηκε στα χωματένια στήθη»      (Οδυσσέας Ελύτης, ΑΣΜΑ ΗΡΩΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΝΘΙΜΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΧΑΜΕΝΟ ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΟ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ).
• «Κάτω στης Μαργαρίτας τ΄αλωνάκι, στήσαν τρελό χορό τα μελισσόπουλα»    (Οδυσσέας Ελύτης, ΗΛΙΟΣ Ο ΠΡΩΤΟΣ , μέρος VII). Το ποίημα έχει μελοποιηθεί με τίτλο «Κάτω στης Μαργαρίτας τ΄αλωνάκι¨.
• «Τι γυαλόπετρες φούχτες, τι καλάθια φρέσκες μέλισσες και σταμνιά φουσκωτά όπου άκουγες ββββ να σου βροντάει ο αιχμάλωτος αέρας.»     (Οδυσσέας Ελύτης, ΤΟ ΦΩΤΟΔΕΝΔΡΟ ΚΑΙ Η ΔΕΚΑΤΗ ΤΕΤΑΡΤΗ ΟΜΟΡΦΙΑ).

• «εδώ  είναι τα τρεχούμενα νερά εδώ είναι ο κήπος, εδώ βουίζουν οι μέλισσες μες στα κλωνάρια»   (Γιώργος Σεφέρης, ΠΡΩΪ).
• «Τούτο το σώμα που έλπιζε σαν το κλωνί ν΄ανθίσει και να καρπίσει και στην παγωνιά να γίνει αυλός η φαντασία το βύθισε σε ένα βουερό μελίσσι για να περνά και να το βασανίζει ο μουσικός καιρός.»  (Γιώργος Σεφέρης,  ΤΟ ΣΩΜΑ).
• «Γνώρισα τη φωνή των παιδιών την αυγή πάνω σε πράσινες πλαγιές ροβολώνταςχαρούμενα σα μέλισσες και σαν τις πεταλούδες με τόσα χρώματα.» (Γιώργος Σεφέρης,  ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ).

• «Νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα γιομάτη σπαρμένη μάγια!  Χωρίς ποσώς γης, ουρανός και θάλασσα να πνένε, Ούδ΄όσο κάνει η μέλισσα κοντά στο λουλουδάκι, Γύρου σε κάτι ατάραχο π΄ασπρίζει μες στη λίμνη,»    (Διονύσιος Σολωμός, ΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΙ, VI Ο Πειρασμός).
• «Για κοίτα κει χάσμα σεισμού βαθιά στον τοίχο πέρα, και βγαίνουν άνθια πλουμιστά και τρέμουν στον αέρα, λουλούδια μύρια, που καλούν χρυσό μελισσολόι, άσπρα, γαλάζια, κόκκινα και κρύβουνε τη χλόη.»     (Διονύσιος Σολωμός, ΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΙ, Σχεδίασμα Β).

• «Γυναίκα μου,  Μέλισσά μου με τη χρυσή καρδιά,  Μέλισσά μου με τα μάτια πιο γλυκά απ΄το μέλι»     (Γιάννης Ρίτσος, ΜΟΝΑΚΡΙΒΗ ΜΟΥ).
• «Όπως η μέλισσα γύρω από ένα άγριο λουλούδι, όμοια κ΄εγώ. Τριγυρίζω διαρκώς γύρω από τη λέξη.»     (Νικηφόρος Βρεττάκος, Ο ΑΓΡΟΣ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ).
• «Δημιουργώ σαν τη μέλισσα εκεί που είχα ξεχάσει πως γίνεται το μέλι.»     (Μαρία Πολυδούρη, ΜΑΚΡΙΑ ΣΟΥ).
• «Ενθουσιώδους παρακμής χειροκροτήματα, μπιζάρουν μέλισσες και άλλα βομβώδη μελιστάλακτα κεντριά, αιώρησης κάνιστρα με φρεσκοκομμένες πεταλούδες, ραίνουν την πρωταγωνίστρια ερμηνεία τους.»     (Κική Δημουλά, ΓΑΣ ΟΜΦΑΛΟΣ).

• «Μούσα το Ικάριον πέλαγος έχεις γνωστόν. Να η Πάτμος, να αι Κορασσίαι, κ΄η Κάλυμνα που τρέφει τας μελίσσας με΄αθέριστα άνθη.»    (Ανδρέας Κάλβος,  ΩΔΗ τετάρτη, Εις Σάμον).

• «Τα κύτταρά μας τα επισκέπτονται οι μέλισσες»    (Ανδρέας Εμπειρίκος, Υψίπεδον της Διελεύσεως).

• «Και το τραπέζι με λινόν ευωδιασμένον εστρώθη, απάνω του οι χλωροί καρποί, απάνω κι η κερήθρα, κι η ελιά γλυκιά στα στόματα, καθώς το φως στα μάτια»     (Άγγελος Σικελιανός, ΔΕΙΠΝΟΣ).